Kontrola sprawowana przez Rzecznika Prawo Obywatelskich (RPO) ma niesłychanie istotną rolę w demokratycznym państwie prawa – można powiedzieć, że staje się jego symbolem. Trudno wyobrazić sobie ustrój państwa nowoczesnego bez stanowiska „Ombudsmana”.

Wprowadzeni – ustrojowa pozycja RPO

Jego charakter działania nie skupia się w głównej mierze na kontrolowaniu aparatu administracyjnego, ponieważ posiada on poszerzone kompetencje i funkcje, nie tylko nawiązujące do sprawdzania i oceniania administracji publicznej, co nadaje tej instytucji wyjątkowego charakteru. Jego znaczenie podkreśla Konstytucja RP w art. 208 § 1 stwierdzający, że „Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela”. Nawiązując do tego przepisu, należy spojrzeć na art. 1 § 3  ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, który wskazuje, że „w sprawach o ochronę wolności i praw człowieka i obywatela Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej”. Jak można zauważyć, czynności podejmowane przez RPO są przede wszystkim skierowane na ochronę jednostki, co różnicuje go względem organów kontroli państwowej i przybliża podejmowane przez niego czynności do funkcjonowania sądów. Jest on powoływany na 5 letnią kadencję przez Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Ponadto, instytucja RPO jest traktowana jako kontrola zewnętrzna, co z założenia oznacza, że jest sprawowana przez podmiot usytuowany poza aparatem administracyjnym. 

Szczególne kompetencje RPO w zakresie kontroli administracji publicznej

Wspomniana ustawa zawiera przepisy regulujące zadania i kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich. Można w niej także znaleźć elementy dotyczące kontroli administracji publicznej. Interwencja RPO rozpoczyna się od momentu powzięcia wiadomości, która zawiera informację o naruszeniu wolności i praw człowieka i obywatela. Swoje czynności może rozpocząć z własnej inicjatywy lub na wniosek obywateli, ich organizacji lub organów samorządowych. Po odpowiednim rozpatrzeniu, Rzecznik posiada szereg kompetencji do których należy: 

• podjęcie sprawy;
• poprzestanie na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania; 
• przekazanie sprawy według właściwości; 
• nie podjęcie sprawy. 

W sytuacji uznania za słuszne podjęcia sprawy, rozpoczyna się cykl sformalizowanych czynności, którym przyświeca to, że Rzecznik może prowadzić samodzielnie postępowanie lub też zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli albo właściwego organu m.in. nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej.

W przypadku samodzielnego prowadzenia postępowania, RPO przysługuje szeroki wachlarz praw do który należy:

• zbadanie sytuacji w siedzibie podmiotu kontrolowanego – może to wykonać bez uprzedzenia;
• prawo żądania do składania wyjaśnień i przedłożenia akt określonych spraw prowadzonych przez naczelne i centralne organy administracji państwowej, organy administracji rządowej, organy organizacji spółdzielczych, społecznych, zawodowych i społeczno-zawodowych oraz organy jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną, a także organy jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostek organizacyjnych;
• prawo żądania do ujawnienia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, a także prokuraturę i inne organy ścigania;
• zarządzenie przygotowania ekspertyz i opinii;
• możność uczestniczenia w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym;
• prawo rejestrowania dźwięku lub obrazu w miejscach, w których znajdują się osoby pozbawione wolności i wyrażają na to zgodę. 

Jednym z najważniejszych aspektów, które następują po zbadaniu sprawy jest oznajmienie wnioskodawcy, że nie zostały wykryte naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela lub wykazanie, że została podjęta interwencja z mocy przepisów prawnych. Jej podstawowym przejawem jest „ wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela” – art. 14 pkt. 2 ustawy o Rzeczniku Prawo Obywatelskich. Natomiast art. 15 § 1 reguluje kwestię dotyczącą tego, że może ono zawierać „opinie i wnioski co do sposobu załatwiania sprawy, a także żądanie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowych”. Odpowiednia jednostka wobec której zostało skierowane wystąpienie jest „obowiązana bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie 30 dni, poinformować Rzecznika o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku” – art.15 § 2. W sytuacji, gdy nie zgadza się z jej stanowiskiem, może zobligować jednostkę nadrzędną do przeprowadzenia stosownych działań.

Pozostałe uprawnienia RPO

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Rzecznik Prawo Obywatelskich mimo szerokiego spektrum działania, które dają mu regulacje prawne, nie ma narzędzi do możliwości zmiany, uchylenia, czy zawieszenia określonego aktu, a także nakazania wykonania sprawy w konkretny sposób. Może on próbować bezpośrednio wpłynąć na daną jednostkę, jednakże przejaw jego działań na tym się kończy. Dlatego należy wspomnieć także o pozostałych środkach oddziaływania zawartych w kolejnych punktach art. 14 pkt. 4-8 ustawy o RPO. Należą do nich m.in.:

• „żądanie wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wzięcie udziału w każdym toczącym się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi;
• żądanie wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu;
• wystąpienie z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach;
• wniesienie kasacji lub rewizji nadzwyczajnej od prawomocnego orzeczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach”.

Nawiązując do kwestii kontroli działalności administracji publicznej, należy spojrzeć na możliwość zwrócenia się przez Rzecznika o wszczęcie postępowania administracyjnego, jak również wniesienia zażalenia czy skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczenia na prawach przysługujących prokuratorowi w postępowaniu administracyjnym i sądowoadministracyjnym. Ma to swoje umocowanie w art. 8 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. 

Podsumowanie 

Reasumując, instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich pełni istotną rolę w demokratycznym państwie prawnym. Powaga jego funkcji jest podkreślona w samej Konstytucji RP oraz odrębnej dla niego ustawie o RPO. Posiada on szereg uprawnień, które pozwalają mu kontrolować jednostki w celu wykrywania nieprawidłowości związanych z naruszeniem prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik jest przede wszystkim strażnikiem wolności i praw człowieka i obywatela.

Tomasz Kawa

Bibliografia:

[1] J. Jagielski, Kontrola administracji publicznej, Wolters Kluwer, Warszawa 2018.

[2] J. Jagielski, M. Wierzbowski, Prawo administracyjne, Wolters Kluwer, Warszawa 2020.

[3] J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Wolters Kluwer, Warszawa 2020.

Tomasz Kawa – student administracji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, uczestnik Szkoły Liderów Programu “Administracja pod kontrolą”.