Kontrola społeczna stanowi nieodzowny element poprawnie funkcjonującego społeczeństwa obywatelskiego. Co ciekawe jej istota nie jest jeszcze powszechnie znana. Jednak coraz większa grupa obywateli angażujących się w życie społeczne korzysta z narzędzi umożliwiających sprawdzanie bieżącej działalności administracji. Jednym z podstawowych instrumentów umożliwiających realizację kontroli społecznej przez obywateli jest instytucja dostępu do informacji publicznej.

Prawne uregulowanie dostępu do informacji publicznej 

Już na gruncie prawa międzynarodowego dostęp do informacji publicznej jest uznawany za jedno z fundamentalnych praw człowieka. W Polsce prawo dostępu do informacji publicznej gwarantuje ustawa zasadnicza. Art. 61 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483) stanowi, że “Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. (...)” Prawo to dotyczy również działalności samorządu gospodarczego i zawodowego oraz innych jednostek organizacyjnych w zakresie wykonywania zadań władzy publicznej. W ramach realizacji tego prawa obywatel może uczestniczyć w posiedzeniach organów kolegialnych władzy publicznej wyłonionych w wyborach powszechnych, a nawet rejestrować ich przebieg za pomocą obrazu lub dźwięku. Posiada także prawo do uzyskiwania informacji poprzez dostęp do dokumentów

Kolejnym konstytucyjnym elementem umożliwiającym obywatelom kontrolę administracji publicznej jest art. 63, który stanowi, iż “Każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej”. Szczegółowy zakres instytucji dostępu do informacji publicznej i sposoby jej pozyskania reguluje Ustawa o dostępie do informacji publicznej z dnia 6 września 2001 r. (Dz.U. 2001 nr 112 poz. 1198), która zawiera definicję informacji publicznej oraz normuje zakres przedmiotowy instytucji i ograniczenia prawa dostępu do informacji publicznej oraz wskazuje podmioty zobowiązane do jej udostępnienia.  

Czym jest informacja publiczna? 

Ustawa o dostępie do informacji publicznej definiuje informację publiczną w sposób bardzo ogólny, co daje szerokie pole do interpretacji tego pojęcia. Art. 1 ust. 1 ww. ustawy stanowi, że “Każda informacja o sprawach publicznych stanowi informację publiczną w rozumieniu ustawy i podlega udostępnieniu na zasadach i w trybie określonych w niniejszej ustawie.”. Z kolei art. 6 zawiera szerokie wyliczenie przykładów informacji o charakterze publicznym. W kontekście art. 6 ustawy u.d.i.p. udostępnieniu podlega np. informacja o projektowaniu aktów prawnych, informacja o przedmiocie działalności i kompetencjach władzy publicznej czy organach i osobach sprawujących funkcje publiczne, a także informacje o naborze kandydatów do zatrudnienia na wolne stanowiska.. Najważniejszym aspektem wspomnianego artykułu jest fakt, że zawiera on katalog otwarty, czyli przykładowe wyliczenie najważniejszych obszarów podlegających udostępnieniu w trybie dostępu do informacji publicznej.

Formułując ogólny wniosek na temat zakresu informacji publicznej można stwierdzić, że ma ona być informacją umożliwiającą obywatelom uzyskanie wiedzy na temat działalności organów władzy publicznej i osób sprawujących funkcje publiczne, tak aby zapewnić jawność życia publicznego. Prawo do informacji publicznej podlega także wskazanym w art. 5 u.d.i.p. ograniczeniom, chodzi tutaj w szczególności o ochronę informacji niejawnych i tajemnic ustawowo chronionych, a także ze względu na prywatność osoby fizycznej lub tajemnicę przedsiębiorstwa. Jeżeli informacja nie ma związku z działalnością państwa, a dotyczy prywatnej sfery, nie podlega udostępnieniu w trybie dostępu do informacji publicznej.  

Jak uzyskać dostęp do informacji publicznej? 

Prawo dostępu do informacji publicznej przysługuje każdemu i nie wymaga wykazania interesu prawnego lub faktycznego przez osobę z niego korzystającą, co oznacza, że ubiegając się o dostęp do informacji o charakterze publicznym nie musimy uzasadniać celowości swojego żądania. Osoba wykonująca swoje prawo jest uprawniona do uzyskania informacji publicznej, w tym uzyskania informacji przetworzonej w takim zakresie, w jakim jest to szczególnie istotne dla interesu publicznego. Można tu wskazać takie sytuacje jak wgląd do dokumentów urzędowych oraz dostęp do posiedzeń kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów. Ustawa o dostępie do informacji publicznej nie definiuje pojęcia informacji przetworzonej.

. Na podstawie orzecznictwa i literatury można stwierdzić, że z informacją przetworzoną mamy do czynienia, gdy podmiot zobowiązany do udzielenia informacji musi ją wytworzyć z wielu pojedynczych informacji prostych, które posiada i na ich podstawie stworzyć nową – przetworzoną, a także gdy przygotowanie informacji wymaga dużego nakładu pracy i kosztów, albo gdy przygotowanie informacji do udostępnienia wymaga działań, które zakłócą porządek pracy organu i realizację jego ustawowych obowiązków. Przetworzenie może również polegać na wyodrębnieniu poszczególnych informacji ze zbiorów.

W przypadku informacji przetworzonej należy wykazać, że jej uzyskanie jest szczególnie ważne dla interesu publicznego, a nie tylko dla interesu prywatnego jednostki. Co do zasady udostępnianie informacji publicznych następuje w drodze ogłoszenia w Biuletynie Informacji Publicznej – urzędowym publikatorze teleinformatycznym lub w centralnym repozytorium. Jeśli informacja publiczna, którą obywatel chce pozyskać nie jest udostępniona w Biuletynie Informacji Publicznej lub centralnym repozytorium może domagać się udostępnienia jej na wniosek.

Obecnie coraz częściej stosowaną formą złożenia wniosku w trybie dostępu do informacji publicznej, obok tradycyjnej formy, jest przekazanie go za pośrednictwem elektronicznej skrzynki podawczej. Organ powinien odpowiedzieć na wniosek bez zbędnej zwłoki, nie później niż 14 dni od dnia złożenia wniosku. Jeżeli informacja nie może być udostępniona w tym terminie organ powinien powiadomić wnioskodawcę o powodach opóźnienia udzielenia odpowiedzi i terminie, w jakim udzieli odpowiedzi na przedmiotowy wniosek.

Termin ten nie może być dłuższy niż 2 miesiące od złożenia wniosku. We wniosku należy wskazać w jakiej formie i w jaki sposób przekazana ma być żądana informacja, ponieważ w tej formie organ powinien udostępnić informację w odpowiedzi, chyba że nie dysponuje wystarczającymi środkami technicznymi. W takim wypadku adresat powiadamia wnioskodawcę pisemnie o tym dlaczego nie ma możliwości udostępnienia informacji zgodnie z wnioskiem i wskazuje rozwiązanie za pośrednictwem, którego informacja może być niezwłocznie udostępniona. Aby postępowanie nie zostało umorzone wnioskodawca w terminie 14 dni od powiadomienia go o konieczności zmiany formy udostępnienia informacji powinien złożyć poprawiony wniosek.

Pozyskanie informacji w trybie wnioskowym może wiązać się z dodatkowymi kosztami organu, w szczególności, gdy informacja wymaga przekształcenia w formę wskazaną we wniosku, podmiot zobowiązany może pobrać od wnioskodawcy opłatę.

Ciekawe przykłady informacji publicznej:

1. Treść umów cywilnoprawnych dotyczących majątku publicznego.
2. Informacja o kosztach ponoszonych przez daną jednostkę w związku z używaniem przez pracowników służbowych telefonów komórkowych. (zobacz też: https://administracjapodkontrola.pl/aktualnosci/murowana-goslina-burmistrz-wydal-osiem-tysiecy-z-sluzbowego-numeru-na-sms-y-premium/)
3. Zasady przeprowadzania przetargu w przedmiocie zbycia nieruchomości będącej własnością jednostki samorządu terytorialnego. 
4. Statut szkoły. (zobacz też: https://administracjapodkontrola.pl/aktualnosci/statut-szkoly-jest-informacja-publiczna/) 
5. Treść petycji studentów w spawie odebrania nauczycielowi akademickiemu prawa wykonywania zawodu.
6. Informacje oraz dane, które powstają w związku z działalnością organów administracji publicznej na portalach społecznościowych, np. lista zablokowanych użytkowników przez oficjalny profil urzędu miasta. (zobacz więcej: https://administracjapodkontrola.pl/aktualnosci/informacje-zwiazane-z-facebookiem-sa-informacja-publiczna/)
7. Projekt stadionu piłkarskiego budowanego ze środków publicznych. (zobacz też: https://administracjapodkontrola.pl/aktualnosci/biala-podlaska-dlaczego-prezydent-nie-chce-udostepnic-informacji-na-temat-stadionu/)

PODSUMOWANIE 

Dostęp do informacji o sprawach publicznych jest prawem, które przysługuje każdemu. Jednym ze sposobów uzyskania informacji publicznej jest złożenie wniosku w trybie dostępu do informacji publicznej. Społeczna kontrola administracji publicznej nie byłaby możliwa bez jawności informacji publicznych, dostęp do nich pozwala na monitorowanie działań administracji publicznej, eliminację nieprawidłowości oraz poprawę jakości realizacji zadań publicznych. Mimo przyjętego powszechnie negatywnego nacechowania znaczenia kontroli przynosi ona pozytywne skutki i pozwala na realne oddziaływanie obywateli na działalność aparatu państwowego.

Patrycja Żochowska