Okres świąteczno-noworoczny skłania do snucia wspomnień i dokonywania podsumowań. Dokładnie 30 lat temu ukonstytuował się w wolnej Polsce samorząd terytorialny. Najpierw 8 marca 1990 r. Sejm RP uchwalił ustawę o samorządzie gminnym, a następnie 27 maja tegoż roku odbyły się pierwsze wolne wybory do rad gminnych.

Okres przemian ustrojowych, a rozwój samorządu terytorialnego

W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w Polsce fasadowo działała społeczna kontrola administracji i społeczeństwo obywatelskie. Wszelkie działania obywatelskie w tym zakresie były inspirowane przez organy władzy centralnej w celach propagandowych. W istocie organy administracji nie miały nad sobą żadnej kontroli ze strony obywateli, więc mogły nadużywać swojej władzy wobec społeczeństwa.

Dopiero po upadku komunizmu zaistniała możliwość faktycznego rozwoju społecznej kontroli administracji w Polsce. Pierwszym krokiem w tym kierunku było uchwalenie Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, której zadaniem było stworzenie ustrojowych podwalin pod funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego. Niemniej to tylko część reformy, którą należało przeprowadzić w tym zakresie. Wówczas istotne było doprowadzenie do lustracji również na poziomie lokalnym, a tzw. uchwała lustracyjna przewidywała ujawnienie przez ministra spraw wewnętrznych i administracji nazwisk posłów, senatorów, ministrów, wojewodów, sędziów i prokuratorów będących tajnymi współpracownikami Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w latach 1945–1990. Zmiany ominęły samorząd gminny i powiatowy oraz w części samorząd wojewódzki.

Doświadczenia samorządu gminnego

W związku z tym samorząd gminny miał duże problemy z wkroczeniem na drogę rozwoju w duchu przemian demokratycznych. Osoby piastujące istotne funkcje w starym systemie objęły funkcje w nowym, demokratycznym ustroju. Jednak nie zamierzali oni zmienić swojego systemu rządzenia na wzór proobywatelski, a woleli zostać przy starych, tradycyjnych metodach rodem z poprzedniego ustroju

To sprawiło, że miejsce, gdzie miała narodzić się społeczna kontrola administracji zostało zajęte przez osoby, które do niedawna zapobiegały urzeczywistnieniu tej reformy. Dopiero wraz z upływem lat i ze wzrostem świadomości osób wychowanych już w III Rzeczpospolitej ludzie zaczęli upominać się o swoje prawa na drodze społecznej kontroli administracji.

Od momentu wprowadzenia samorządu gminnego minęło już 30 lat. Wypadałoby krótko podsumować ten okres. Niewątpliwie jest to czas straconej szansy, ale jednocześnie niezbędnej nauki. Tylko na podstawie błędów z przeszłości możemy wyciągnąć wnioski i iść naprzód. Jako społeczeństwo posiadamy w tym zakresie olbrzymi bagaż doświadczeń i tylko od nas zależy, czy należycie go wykorzystamy.

Wnioski i przyszłe wyzwania

Na pewno konieczne jest systematyczne zwiększanie świadomości wśród obywateli dotyczącej ich uprawnień w kontaktach z administracją publiczną. Tylko w ten sposób stworzymy prawdziwe społeczeństwo obywatelskie, które samodzielnie będzie mogło zabezpieczyć swój byt i zorganizować życie w najbliższym otoczeniu w niemal każdym aspekcie.

Do takiego stanu jeszcze nam daleko, ale nie możemy poprzestać na pięknych ideach – trzeba przystąpić do działania. Konieczne jest podjęcie w tym zakresie prac ustawodawczych, które ułatwią obywatelom partycypacje w życiu społecznym. Niemniej najistotniejsze jest czynne zaangażowanie obywateli w życie publiczne, bez którego faktyczna społeczna kontrola administracji nie może zaistnieć. Zwiększenie aktywności Polaków i wskazanie im możliwości zaangażowania w życie publiczne, skutkującymi faktycznymi zmianami na lepsze ich życia codziennego to cele, które powinny przyświecać nam przez kolejne 30 lat funkcjonowania samorządu terytorialnego. Niewątpliwe są to: rozwój społeczeństwa obywatelskiego w szczególności szeroko pojętej władzy strażniczej i społecznej kontroli administracji.

Źródła:

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95

Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 maja 1992 r., M.P. 1992 nr 16 poz. 116

J. Mysiakowska-Muszyńska, W. Muszyński, Polska pod reżimem komunistyczny. Sprawozdanie z sytuacji w kraju (1944-1949), Warszawa 2015.